Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: Ένας από τους μεγαλύτερους θεολόγους της Εκκλησίας μας
Ο Ιωάννης Δαμασκηνός θέτει ως σκοποθεσία της συγγραφής του την εννοιολογική αποσαφήνιση των όρων ‘ουσία’, ‘φύση’, ‘μορφή’, ‘είδος’, ‘ειδικότατο είδος’, ‘γένος’, ‘γενικότατο γένος’, καθώς και των εννοιών ‘πρόσωπο’, ‘υπόσταση’ και ‘άτομο’. Το κύριο μέλημα του ιερού συγγραφέα είναι να οριστούν επακριβώς οι δυσνόητοι και επίμαχοι αυτοί θεολογικοί όροι, ώστε να προφυλαχθούν από τις όποιες ερμηνευτικές αυθαιρεσίες. Ο συγγραφέας θα επιχειρήσει να αποδώσει τα σημαινόμενα του κάθε όρου[1], μονοσημαίνοντας τις έννοιες, επειδή η πολυσημία ή ακόμη και η αμφισημία των όρων είναι το εφαλτήριο για τις όποιες αιρετικές αποκλίσεις. Ο Δαμασκηνός πιστεύει αταλάντευτα ότι η «…των ονομάτων σύγχυσις ποιεί τοις αιρετικοίς την πλάνην»[2]. Η αντιομωνυμιακή φροντίδα του συγγραφέα επικεντρώνεται στους όρους ‘υπόσταση’ και ‘φύση’ καθώς η εννοιολογική ταύτιση των όρων αυτών αποτέλεσε σημείο συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων που ταλάνισαν για αιώνες την ορθόδοξη θεολογική σκέψη[3]. Οι δύο αυτές έννοιες, αν και κατανοούνται αντιθετικά, αποτελούν το συναμφότερο της θεολογίας του ιερού συγγραφέα. Είναι ξεκάθαρο ότι εάν οι όροι ουσία και υπόσταση ταυτιστούν εννοιολογικά τότε στον Θεό θα έχουμε είτε μία ουσία, άρα και μία υπόσταση (Σαβέλλιος), είτε τρεις υποστάσεις άρα και τρεις φύσεις (Άρειος και Ευνόμιος). Στο Χριστό από την άλλη μεριά θα έχουμε είτε δύο φύσεις και, ως φυσική συνέπεια, δύο υποστάσεις (Νεστόριος, Διόδωρος, Θεόδωρος Μομψουεστίας), είτε μία υπόσταση άρα και μία φύση (Διόσκορος, Σεβήρος). Τέλος, σε επίπεδο ανθρωπολογικό, η ταύτιση της ουσίας με την υπόσταση θα σήμαινε ότι στην ανθρωπότητα έχουμε μία υπόσταση, καθώς μία είναι η φύση της ή άπειρες φύσεις, δεδομένου ότι υπάρχουν άπειρες υποστάσεις[4].
Ουσία-φύση-μορφή.
Κινούμενος λοιπόν σε αυτή την αντιομωνυμιακή προοπτική ο ιερός συγγραφές ταυτίζει τους όρους ‘φύση’, ‘μορφή’, ‘ουσία’, ‘γένος’, ‘είδος’, ‘ειδικότατο είδος’ και ‘γενικότατο γένος’[5], ακολουθώντας πιστά τη σκέψη των προηγούμενων πατέρων της ορθόδοξης εκκλησίας[6]. Η ουσία κατανοείται ως κάτι γενικό και καθολικό[7]. Η ουσία λοιπόν, ως τέτοια, περιέχει πολλά άτομα[8]. Είναι, επομένως, η ουσία, ο κοινός και ενιαίος λόγος των ομοειδών όντων. Όλα τα όντα που έχουν την ίδια ουσία δεν παρουσιάζουν ποσοτικές διαφοροποιήσεις ή αλλοιώσεις των ουσιωδών διαφορών της μίας ουσίας, καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε υπαρκτική διαφοροποίηση και έκπτωση σε ένα άλλο είδος. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του ανθρώπου. Ο κάθε άνθρωπος είναι φορέας όλης της ανθρώπινης φύσης-της ανθρωπότητας-και όλων εκείνων των ουσιωδών διαφορών οι οποίες τη διαχωρίζουν από τις υπόλοιπες φύσεις της κτίσης. Η θνητότητα, η λογικότητα και η σωματικότητα είναι φυσικά χαρακτηριστικά-χαρακτηριστικά είδους ή γένους που συναντά κανείς σε όλους τους ανθρώπους, ή καλύτερα είναι εκείνα τα φυσικά χαρακτηριστικά που κάνουν έναν άνθρωπο να είναι όντως άνθρωπος και να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα όντα της κτίσης. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η ουσία κατανοείται ως κοινότητα γνωρισμάτων, ως κοινός υπαρκτικός «τόπος» των επιμέρους υποστάσεων. Το ερώτημα που προκύπτει αφορά στην κατάσταση ύπαρξης της ουσίας. Οι γενικές αυτές έννοιες έχουν ουσιαστικό αντίκρισμα ή πρόκειται για δημιουργήματα του νου; Ο Δαμασκηνός θα υποστηρίξει ότι η κοινότητα και η συνάφεια των υποστάσεων, η κοινή υπαρκτική ομοείδεια «λόγω και επινοία θεωρείται»[9], ενώ η διαίρεση και διάκριση των υποστάσεων είναι «πράγματι», δεδομένου ότι κάθε μία από τις υποστάσεις στην κτιστή πραγματικότητα «καθ εαυτήν κεχώρισται» από τις υπόλοιπες ομοειδείς και ομοούσιες υποστάσεις. Αυτές λοιπόν οι γενικές έννοιες, όπως θνητότητα, λογικότητα, ανθρωπότητα κ.ά., είναι μεν ονόματα[10], αλλά ονόματα δηλωτικά υποστάσεων, συγκεκριμένων δηλαδή πραγμάτων, συγκεκριμένων οντοτήτων. Δεν πρόκειται δηλαδή για αυθαίρετες νοητικές κατασκευές του ανθρώπου, ούτε για αυθύπαρκτες και αυτόνομες ιδέες, ανεξάρτητες από τα καθέκαστον σύμφωνα με τα πρότυπα των πλατωνικών αρχετύπων. Προηγούνται τα πράγματα, θα πει ο Δαμασκηνός, και μετά ακολουθούν οι λέξεις για να δηλώσουν την ύπαρξη των πραγμάτων: «Διαλεγόμεθα ουν περί απλών φωνών τέως δι’ απλών εννοιών απλά δηλουσών πράγματα»[11].
Κινούμενος λοιπόν σε αυτή την αντιομωνυμιακή προοπτική ο ιερός συγγραφές ταυτίζει τους όρους ‘φύση’, ‘μορφή’, ‘ουσία’, ‘γένος’, ‘είδος’, ‘ειδικότατο είδος’ και ‘γενικότατο γένος’[5], ακολουθώντας πιστά τη σκέψη των προηγούμενων πατέρων της ορθόδοξης εκκλησίας[6]. Η ουσία κατανοείται ως κάτι γενικό και καθολικό[7]. Η ουσία λοιπόν, ως τέτοια, περιέχει πολλά άτομα[8]. Είναι, επομένως, η ουσία, ο κοινός και ενιαίος λόγος των ομοειδών όντων. Όλα τα όντα που έχουν την ίδια ουσία δεν παρουσιάζουν ποσοτικές διαφοροποιήσεις ή αλλοιώσεις των ουσιωδών διαφορών της μίας ουσίας, καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε υπαρκτική διαφοροποίηση και έκπτωση σε ένα άλλο είδος. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του ανθρώπου. Ο κάθε άνθρωπος είναι φορέας όλης της ανθρώπινης φύσης-της ανθρωπότητας-και όλων εκείνων των ουσιωδών διαφορών οι οποίες τη διαχωρίζουν από τις υπόλοιπες φύσεις της κτίσης. Η θνητότητα, η λογικότητα και η σωματικότητα είναι φυσικά χαρακτηριστικά-χαρακτηριστικά είδους ή γένους που συναντά κανείς σε όλους τους ανθρώπους, ή καλύτερα είναι εκείνα τα φυσικά χαρακτηριστικά που κάνουν έναν άνθρωπο να είναι όντως άνθρωπος και να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα όντα της κτίσης. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η ουσία κατανοείται ως κοινότητα γνωρισμάτων, ως κοινός υπαρκτικός «τόπος» των επιμέρους υποστάσεων. Το ερώτημα που προκύπτει αφορά στην κατάσταση ύπαρξης της ουσίας. Οι γενικές αυτές έννοιες έχουν ουσιαστικό αντίκρισμα ή πρόκειται για δημιουργήματα του νου; Ο Δαμασκηνός θα υποστηρίξει ότι η κοινότητα και η συνάφεια των υποστάσεων, η κοινή υπαρκτική ομοείδεια «λόγω και επινοία θεωρείται»[9], ενώ η διαίρεση και διάκριση των υποστάσεων είναι «πράγματι», δεδομένου ότι κάθε μία από τις υποστάσεις στην κτιστή πραγματικότητα «καθ εαυτήν κεχώρισται» από τις υπόλοιπες ομοειδείς και ομοούσιες υποστάσεις. Αυτές λοιπόν οι γενικές έννοιες, όπως θνητότητα, λογικότητα, ανθρωπότητα κ.ά., είναι μεν ονόματα[10], αλλά ονόματα δηλωτικά υποστάσεων, συγκεκριμένων δηλαδή πραγμάτων, συγκεκριμένων οντοτήτων. Δεν πρόκειται δηλαδή για αυθαίρετες νοητικές κατασκευές του ανθρώπου, ούτε για αυθύπαρκτες και αυτόνομες ιδέες, ανεξάρτητες από τα καθέκαστον σύμφωνα με τα πρότυπα των πλατωνικών αρχετύπων. Προηγούνται τα πράγματα, θα πει ο Δαμασκηνός, και μετά ακολουθούν οι λέξεις για να δηλώσουν την ύπαρξη των πραγμάτων: «Διαλεγόμεθα ουν περί απλών φωνών τέως δι’ απλών εννοιών απλά δηλουσών πράγματα»[11].
Πρόσωπο-υπόσταση-άτομο.
